Generational Gap in Nepali Context

पुस्तान्तर: एक संक्षिप्त समिक्षा र चुनौती

• मैले बजाएको गीत किन मेरो अभिभावकलाई मन पर्दैन ?
• मेरो छोरो किन झट्टै रिसाउँछ ?
• मेरो छोरी किन बढी सौन्दर्यका सामग्री रुचाउँछे ?
• मेरो छोरा किन पढाइमा भन्दा कम्युटरमा खेल्छ रुचाउँछ ?
• मेरो मण्डलीका युवाहरु किन युवा संगतिमा नियमित छैनन् ?
• म मेरो बाबुले भनेको सबैकुरा चुपचाप मानथें तर किन मेरा छोरा छोरीले मान्दैनन् ?

यी माथिका प्रश्नहरु हेर्दा, के आजका नानीहरु त्यसो भए बिग्रिएका हुन् त ७तिस होजो र आजका दिनमा भिन्नता देखिएका छन् । यसको प्रमुख कारण पुस्तान्तर हो । पुस्तान्तर अर्थात् जेनेरेसन ग्याप, यो परिवार, समाज र देश जुन सुनै स्थानमा स्पष्ट देखिएको विषय हो । यस विषयमा परिवारमा कलह मच्चिन्छ, समाजमा मतभेद उत्पन्न हुन्छ र देशमा पनि द्धन्द्ध निम्तिन्छन् । यस विषयमा चर्चा कम हुन्छ तर सही व्यवस्थापन गर्न नसले यसरको परिणाम जहिल्यै गम्भिर हुन्छ । किन फरक पुस्ताको विचमा विचलन आउँछ ७तिस विश्व मण्डलीमा पुस्तान्तर को असर के कस्ता छन् ७तिस के नेपाली मण्डलीमा पनि यसको असर देखिएका छन् ?

मानिसहरुको मनमा आज भएको सोचाइ चाहिं ‘किन आजको पुस्तामा पुरानो पुस्ता प्रति सम्मान र आदर छैन ?  र किन यो पुस्तामा जिम्मेवारी प्रति जिम्मेवार बनिरहेको छैन ७तिस’ मानिस जातिको इतिहास भरिनै एक पुस्तालाई ऊपछिको अर्को पुस्ता खराब भएको लाग्छ । नयाँ पुस्तालाई विश्वास गरिंगैन । पुरानो पुस्ताले नयाँ पुस्तालाई जिम्मेवारी सुम्पन अविश्वासको दृष्टिले हेर्छ । नयाँ पुस्ताले आफुहरुलाई जवान भइसक्दा पनि पुरानो पुस्ताले जहिल्यै बालकहरुझैं व्यवहार गरेको महशुस गर्छन र उनीहरुलाई पुरानो पुस्ताको अर्ती–उपदेश समय सुहाउँदो लाग्दैन र त्यस प्रति खासै मन लगाउँदैनन् । 

पुस्तान्तरको परिभाषा:

सामान्यतया, पुस्तान्तर भन्नाले, “दुइ पुस्ताहरु बीचको फरक स्वभाव वा प्रवृत्ति जसले असमझदारी उत्तपन्न गराउँछ” । पश्चिमा संस्कृतिमा जेनेरेशन ग्याप भन्ने वाक्याशं सन् १९६० दशकमा पश्चिमा मुलुकमा प्रयोग गर्न शुरु गरिएको हो । तथापी, पुस्तान्तर केवल पछिल्लो ५०÷६० दशकबिचमा विकास भएको तथ्य होइन । यो त मानव सभ्यताको शुरु देखि नै कुनै न कुनै रुपमा अस्तित्वमा थियो । पुस्तान्तर, यसको अर्थ दुइ फरक पुस्ता ‘युवा पुस्ता’ र ‘पाको पुस्ता’को बिचमा हुने फरक स्वभाव र चाहनालाई बताउँछ । यो असमझदारी मुख्यतः अभिभावक र नानीहरुको बिचको असमझदारीलाई बुझिन्थ्यो । यसले पाको र युवा पुस्ता बिचको स्पष्ट भिन्नतालाई जनाउँछ । तर जुनसुकै मुलुकमा यसको असर मूलतः किशोर अवस्थामा भएकाहरु (टिनएजरर्स) मा परेको देखिन्छ ।

इसा पूर्व चौथो शताब्दीका एकजना महान् तथा चर्चित चिन्तक सोक्रेट्सको भनाइले पनि पुस्तान्तरको असर आज भन्दा कयौं शताब्दीपहिला पनि थियो भन्ने कुरालाई जोड दिन्छ । उनका अनुसार,

“हाम्रा अहिलेका युवाहरु विलासिता मनपराउँछन् । उनीहरुका आचरण खराब छन्, अधिकारीहरुको अधिकारमा रहँदैनन्, उनीहरु बुढा–पाका मानिसहरुप्रति अनादर गर्छन् र आप्mनै इच्छामा रमाउँछन्, जब उमेरमा पाको मानिसहरु कोठामा प्रवेश गर्छन्, उनीहरु आफ्नो स्थानबाट उठ्दैनन्, अभिभावकको विपरित छन्, साथीहरुसँगै रमाउँछन्, स्वऐच्छिक खाना रुचाउँछन् र शिक्षकहरु प्रति खराब व्यवहार गर्छन् ।”

पुस्तान्तरको सूचकहरु:

पुस्तान्तरलाई छुट्याउने केही त्यस्तो विशुद्ध केही तत्वहरु छैनन् । तथापी, उनीहरुको बोलिने भाषा, चलनचल्तिको बोलीका लवज, रुचिका पहिरन, संसृकृतिक बुझाई इत्यादी कुराहरुले पुस्तान्तरलाई फरकपार्छ । यसबाहेक रुचिका मनोरञ्जन, खेल, संङ्गीत, चलचित्र इत्यादी पनि यसका सहायकहरु हुन् । पछिल्लो दशकमा सूचना– प्रविधीमा भएको द्रूत विकास, यसको बढ्दो लोकप्रियता र बजारले पनि यसलाई अझ व्यापक बनाएको पाइन्छ । सामाजिक संजाल र विज्ञान–प्रविधीले संसारलाई एउटा सानो परिधिमा सिमित गरिएकाले पनि यसको असर वा प्रभाव बढदो छ । पुस्तान्तरको मुख्य कारण भनेको ‘विश्वास’ र ‘मूल्य– मान्यता’ प्रतिको फरक दृष्टिकोण नै हो । किनकि जसले जे विश्वास गर्छन् र आप्mनो मूल्य– मान्यता ठान्छन् त्यसले नै व्यक्तिको अभ्यासलाई डो¥याउँछ । पुस्तान्तरमा मुख्यत ‘चाहना’ र ‘विचार’को भिन्नता देखिन्छ । युवा पुस्ताले के चाहन्छ वा कस्तो विचार व्यक्त गर्छ र पुरानो पुस्ताले के चाहन्छ र कस्तो विचार गर्छ त्यो नै वास्तवमा पुस्तान्तर हो ।

अहिले संसारको सबै मुलुकले सामना गरिरहेको विषय भएता पनि सायद उत्पत्तीको पहिलो मानिस आदम र हब्वा र उनीहरुको सन्ताको बीचमा नै पुस्तान्तर देखिएको हुनसक्छ । आदम र हब्वालाई लाग्यो होला छोराछोरी अनाज्ञाकारी भए र उनीहरुको छोराछोरीले पनि यो महशुस गरेको हुनुपर्छ कि हाम्रा आमाबुबाले हाम्रो इच्छा र भावनालाई बुझ्नसकेनन् ।

नेपाली सामाजिक परिवेश

पछिल्लो दशकमा सूचना प्रविधीको विकास, शिक्षाको क्षेत्रमा आएको परिवर्तन, रोजारी र अध्ययनको शिलशिलामा नेपाली युवाको पश्चिमा मुलुकको बासाई इत्यादीका कारणले गर्दा युवा संस्कृतिमा व्याकपक परिवर्तन आएको छ । सामाजिक संजालको माध्यमले गर्दा पनि युवा पुस्तामा झटै प्रभाव परेको देखिन्छ । नेपाली समाज पनि बिस्तारै उदार बन्दै गएको छ । पुरानो पुस्ताले प्रविधीको विकास र संस्कृतिको रुपान्तरणलाई सजिलै नस्वीकार्नु र पछिल्लो पुस्ताले पनि अघिल्लो पुस्तासँगको दुरीलाई छिटै इन्कार गर्नुल पुस्तान्तरको खाडललाई झन् गहिरो बनाएको छ । शहरी समाजमा आमाबुबा आफ्नै काममा व्यस्त हुनु र छोराछोरीलाई पर्याप्त समय दिन नसक्नुले पनि समस्यालाई अझ जटिल बनाइरहेको छ । आमाबुबा स्वयं राती अबेला सम्म व्यस्त हुँदा छोराछोरीको भावना, बिचार र मानसिक विकासलाई पढ्न नसक्नु र छोराछोरीले पनि आमाबुबाको भावना र विचारको कदर गर्न नसक्नुले दुइ पुस्ताको बीचमा खाडल बढिरहेको मनोचिकित्सकहरुको राय रहेको छ ।

नेपाल जस्तो विकासोन्मुख देश र अझ पूर्वी र पश्चिमी संस्कृतिको जम्काभेट भएका देशमा यसको असर बढी देखिएको हुन्छ । नेपालमा अझ् सहरी र ग्रमिण संस्कृतिको बिच आफैंमा ठूलो खाडल छ । यस्तोमा पश्चिमा संस्कृतिले युवा जमातलाई छिटै प्रभावित पार्ने हुँदा नेपाल जस्तो संयुक्त परिवार भएको मुलुकमा यसको प्रत्यक्ष असर देखिनु स्वभाविक नै हो ।

पश्चिमा मण्डलीको अवस्था :

विश्व मण्डलीको अवस्था हेर्दा, सन् १९७० को दशक देखि विषेशतः पुस्तान्तरको असर स्पष्ट रुपले पश्चिमी मुलुकहरुमा भएका मण्डलीमा देखा पर्न शुरु भएको थियो । अमेरीकी मण्डलीको उदाहरण हेरौं– सन् १९७० र ८० को दशकमा मण्डलीको उपस्थिति संख्या घट्न शुरु भयो, हाल हरेक वर्ष करीब २७ लाख अमेरिकीहरुले मण्डली आउन छोड्ने गरेका छन् । शुरुका यो समस्या मेनलाइन मण्डलीहरुमा देखा परेको थियो तर पछि इभान्जेलिक मण्डलीहरुमा पनि यो क्रम शुरु भयो । प्रायः मण्डली आउन छोड्नेहरुमा १५ वर्ष उमेर पुगेका वा व्यक्तिगत निर्णय गर्ने भएकाहरु हुन्छन् जो फेरी कहिल्यै मण्डली फर्कंदैनन् ।

२०औं शताब्दिका प्रखयात भारतीय प्रचारक रबि जारायाहले आफ्नो पुस्तक ‘रिक्याप्चर द वन्डर’ व्यक्तगरेको बिचार सान्दर्भिक छ । यस विचार अनुसार पछिल्लो २०औं शताब्दीको पछिल्लो ५० दशमका के भयो भन्ने स्पष्ट चित्र प्रस्तुत गर्दछ । उनका अनुसार,

• “१९५०औं को दशक तिर, नानिहरुले उनीहरुको निर्दोषपनालाई गुमाए । उनीहरु आफ्ना अभिभावकबाट अलग गरिए, जसको कारण थियो, राम्रो तलब भएको जागिर, कार, नयाँ खालका सङ्गीत इत्यादी ।
• १९६०को दशकमा नानिहरुले अधिकार पनि गुमाए । यो विद्रोहको दशक जस्तै थियो । मण्डली, राज्य र अभिभावकहरुको अधिकार माथि प्रश्न खडा गरियो । उनीहरुले आफ्नै चाहना खोजीगरे । मण्डली, राज्य र अभिभावकको अधिकारलाई इन्कार गरियो । तर यसलाई अहिले सम्म पनि केहीले पुर्नस्थापना गर्न सकेको छैन ।
• १९७० को दशकमा नानिहरुले प्रेम गुमाए । यो ‘म’वाद को युग जस्तै नै थियो जहाँ आफु आधारित शब्दहरुको विकास भए । जस्तै, ‘आफ्नो रुप’ वा ‘स्वरुप’, ‘आफ्नो संसार’, ‘आफ्नो इच्छा’, ‘आफ्नो रुची’ आदि–इत्यादी । यसले उनीहरुलाई एक्लो संसार बनायो । नानीहरुले यौनको बारेमा सिक्नलागे । उनीहरुले प्रेमको विषयमा भुले र उनीहरुलाई सम्झाउने पनि कोही भएन । यसको भिन्नताको विषयमा सिकाउने पनि कोही भएन ।
• १९८० तिर नानीहरुले उनीहरुको आशा गुमाए । निर्दोषपना, अधिकार र प्रेम गुमाउनुले उनीहरुलाई डरलाग्दोरुपमा आशाहीन बनाइदियो र परिणामस्वरुप यो दशकका पुस्तामा उनीहरु मध्येका धेरै जना ढभविष्यलाई नै विश्वास गर्नछोडे ।
• १९९० तिर आइपुग्दा नानीहरुले उनीहरुको तर्क दिने शक्ति नै गुमाउन पुगे । यो दशक यस्तो रह्यो कि, जति–जति उनीहरुलाई आधारभुत भाषा, सत्यता र तर्कबारे सिकाइयो उनीहरु उति नै बढी पाश्चयआधुनिक संसारमा वृद्धिभएर गए ।
• नयाँ सहश्राब्दीमा, नानीहरु जब ब्युझिँए तब उनीहरुलाई थाहा भयो कि, यी सबै परिवर्तनतका माझमा उनीहरुले परिकल्पना नै गुमाइसके । द्धन्द्ध र नक्कलपनाको रमाइलोका उनीहरुपरे । कसैले पनि निर्दोष हत्याको विषयमा बोल्न सक्दैनन् किननि निर्दोष नै कोही छैनन् ।”

मण्डलीमा पुस्तान्तरको प्रभाव :

पुस्तान्तरले स्वभाविक रुपमा मण्डलीमा पनि प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । समाजमा हुँदैगरेका रुपान्तर प्रक्रियाले निश्चितरुपमा मण्डलीलाई प्रभाव पार्छ । मण्डलीमा जब नयाँ पुस्ताका मानिसहरु मण्डलीको जिम्मेवारी बहन गर्ने अवस्थामा पुग्छन् यो पुरानो पुस्ताको निम्ति असहज वातावरण भएजस्तै महशुस हुनसक्छ । मण्डलीमा जव नयाँ पुस्ताका युवाहरु सक्षम भएर जिम्मेवारी निभाउने अवस्थामा आइपुग्न् सो बेलासम्म पनि मण्डलीका पुराना पुस्ताका मानिसहरुले जिम्मेवारी नदिंदा उनीहरुलाई पनि असहज लाग्छ । कुनै समय त यो मण्डलीमा भयावह स्थितिमा पुग्छ र यसले मण्डलीको सेवकाय र आत्मिक पक्षमा नै असर गर्छ ।

पुस्तान्तरको प्रत्यक्ष असर स्थापित मण्डलीहरुमा बढी देखिन्छ । जब मण्डली २०÷३० वर्ष पुरानो स्थितिमा पुग्छ तब मण्डलीमा भएका पुराना पुस्ताका मानिस र नयाँ पुस्ताका युवाहरुमाझ पुस्तान्तरको असर बाहिरी रुपमा नै देखा पर्छ । पुरानो पुस्ताले मण्डलीका संरचनालाई निरन्तरता दिन्छ भने नयाँ पुस्ताले केही नयाँ अवसर खोज्छ । नयाँ जोस, नयाँ प्रयास र नयाँ उपायले नयाँ पुस्तालाई मण्डलीका पुराना पुस्ताका सदस्यहरुबाट अलग राख्छ । उदाहरणको लागि ३० वर्ष पहिले एउटा मण्डली स्थापना हुँदा त्यस बेलाका जवान र जोसले भरिएका युवाहरुले त्यो मण्डली स्थापना गरेकाहोलान् तर अब ३० वर्ष पछि कल्पना गर्नुहोस् त्यस मण्डली स्थापनाताकाका सदस्यहरु अहिले पाको भइसकेका हुन्छन् र मण्डली परम्परागत प्रकारको भइसकेको हुन्छ तर ३० वर्ष पछि अर्को नयाँ पुस्ता त्यस मण्डलीको सदस्यहुँदा त्यहाँ स्पष्ट रुपमा पुस्तान्तरको प्रभाव देख्न सकिन्छ ।

एकपटक पूर्वी नेपालको एउटा मण्डलीमा युवाहरु र मण्डलीका अगुवाहरुको बीचमा समस्या आयोे । मण्डलीका युवाहरु आरधना सेवाको दिनमा अर्को छिमेकी मण्डलीमा गएर भेट–घाट संगति गर्ने योजना बनाएछन् । त्यो छिमेकी मण्डली पनि आफ्नो मण्डलीसँग राम्रो सम्बन्ध भएको र एउटा सम्प्रादय भित्रको भएकाले पनि उनीहरुको योजना र उद्देश्य खासै नराम्रो थिएन । सो योजना अनुसार उनीहरु अर्को मण्डलीमा गएर संगति गरे तर यो कुरा मण्डलीको अगुवाहरुलाई मनपरेन । युवाहरुको योजना अर्को नयाँ मण्डलीमा गएर संगति गर्नु र सम्बन्ध स्थापना गर्नुथियो । सायद त्यो नाजायज उद्देश्य पनि थिएन र आफ्नो मण्डलीलाई केही नराम्रो असर पनि गरेन । मण्डलीको अगुवाहरुको विचारमा आरधना सेवको दिन आफ्नो मण्डलीमा नै आउनुपर्छ भन्ने थियो र यो पनि खासै नराम्रो विचार होइन । पछिल्लो हप्ता र दिनहरुमा युवा पुस्ता र मण्डलीको अगुवाहरुको बिचमा एकअर्का प्रति भनाभन सुरु भयो र कुनै एक यस्तो हप्ता आयो जहाँ मण्डलीमा युवा पुस्ताका कोही पनि सेवामा उपस्थित भएनन् ।

पुस्तान्तरको असज प्रायः नकारात्मक नै हुनेगर्छ । दुइ पक्षको बीचमा भएको मानसिक र भावनात्मक द्धन्द्धले परिणाम पनि नकारात्मक नै ल्याउँछ । परिवामा भएको दुइ फरक सोचाइ र बुझाइले अभिभावक र युवापुस्तालाई एकअर्काको सम्बन्धमा दरार उत्पन्न गराउँछ । परिवार टुक्रन सक्छ । मण्डलीमा पनि मण्डलीका अभिभावक वा अगुवाहरु र नायँ पुस्ता बीचमा फाटो उत्पन्नभई मण्डलीको आत्मिक परिवेश खलबलिन्छ । माथिको उदाहरणमा त्यो मण्डलीका अगुवाहरु गलत थिएनन् न त युवा पुस्ता नै । भएको केवल एउटा समस्या एकअर्कामा संचार गरेर बनाएको योजनालाई बताउन सक्नुपथ्यो र आफ्ना छोरा छोरीले उठाएको सानो कदमलाई स्वीकार गर्न सक्नुपथ्यो । पछि फेरी एकअर्कामा क्षमायाचना गरेर मण्डली एक भयो ।

निष्कर्श :

ब्रेट हेरिसका अनुसार “पुरानो र नयाँ पुस्ता बिचको सहकार्यको सुन्दरता नै, दुबै फरक पुस्ताको ज्ञानको शक्तिलाई अझ बलियोबनाएर हामी परमेश्वरको महिमा गर्न सफल हुन्छौं ।” मण्डलीमा भएका पुरानो पुस्ता उमेर र अनुभवले खारिएका छन् भने नयाँ पुस्तामा जोश–जाँगर र क्षमताको अपार भण्डार । यी दुबैको समन्जस्यता नै मण्डलीको निम्ति सफताको ठूलो स्रोत हो । नयाँ पुस्तालाई पनि आदर चाहिँन्छ र पुरानो पुस्ताको अर्ति कहिल्यै विनाअर्थको हुँदैन ।

मण्डलीमा सङ्गीत कस्तो बजाउने वा कस्तो गीतलाई आरधनामा समावेश गराउने र क्वायरको युनिफर्म कस्तो हुनुपर्ने जस्ता विषयमा मण्डलीमा युवा पुस्ता र पुरानो पुस्ताको बीचमा मत बाझिएको देखिन्छ । यी केही प्रतिनिधी विषय हुन् । यस्ता कयौं विषयहरुले परिवार, मण्डली र समाजमा खाडल सृजना गरिरहेका छन् । यसले सामाजिक सम्बन्धलाई खलबल्याउँछ र मानसिक पिडा उत्पन्न गराउँछ । दुबै पक्षले एकअर्कालाई बुभ्mने कोशिस गर्ने हो भने यो खासै ठूलो विषय होइन तर कोशिस गरिएनभने परिणाम नकारात्मक र ठूलो मूल्यको हुनसक्छ ।