Handling Peer Pressure in Teenage (पीयर प्रेसर)

परिचय

किशोर अवस्थामा कस्तो मित्र छनौट गर्ने वा कसरी मित्रता गाँस्ने त्यो तपाईंको आफ्नो छनौट हो । भनिन्छ, तपाईंको जीवनको चालक तपाईं स्वयं हुनुहुन्छ’ । कस्ता मित्रहरूको सल्लाहमा हिंड्ने वा कस्ता मित्रबाट अलग बस्ने तपाईंको स्वविवेकको छनौट हो । यसलेखमा हामी जीवनमा सँगत को असर सम्बन्धमा केही उल्लेख्य तथ्यहरूको चर्चा गर्नेछौं । तपाईं किशोर–किशोरी हुनुहुन्छ भने यहाँ उल्लेखित परामर्श तपाईंको निम्ति सहयोगीपूर्ण हुनेछ र अभिभावक, मण्डलीको सेवक वा युवा सेवकायमा भएकाहरूको निम्ति पनि आवश्यक जानकारी हुनसक्छ ।

१. सँगत को प्रभाव के हो

सँगत को असरलाई अंग्रेजीमा पीयर प्रेसर (Peer Pressure) भनिन्छ । यसको शाब्दिक उल्थामा ‘संङ्गी दवाव’ भन्ने अर्थ लाग्छ । शब्दकोशको ब्याख्या अनुसार सँगत को प्रभाव भनेको, ‘‘सहकर्मीहरूको यस्तो सामाजिक प्रभाव जसले समूहमा स्वीकारीनको निम्ति सो समूहको निश्चित क्रियाकलाप तथा मूल्य र मान्यता स्वीकारर्न बाध्य बनाउँछ ।”

साथी–संङ्गीको दवाव वा असरले व्यक्तिको सोचाइ र व्यवहार दुबैमा असर पारिरहेको हुन्छ र यसले व्यक्तिको क्रियाकलापको साथै मुल्य र मान्यत पनि परिवर्तन गर्न बाध्य बनाउँछ । सायद त्यो प्रभाव सकारात्मक हुनसक्छ वा नकारात्मक पनि हुनसक्छ । हरेकदिन मानिसले निर्णय लिनुपर्छ । ती सबै निर्णयहरू सही वा ठीक बाटोमा नै हुन्छन् भन्ने कुनै निश्चितता हुँदैन । विशेषगरी किशोर अवस्थामा लिइने निर्णय सबै ठीक हुन्छन् भन्ने हुन्न वा न त किशोर अवस्थाका सबै निर्णय गलत हुन्छन् भन्ने हुन्छ । किशोर अवस्था यस्तो अवस्थाहो जहाँ मित्रहरूको सल्लाह अभिभावकको भन्दा प्रिय लाग्छ । कतिपटक ती सल्लाह र निर्णय गलत हुन् तथापी किशोर–्किशोरीलाई त्यो बुझाउन गाह्रो हुन्छ ।

भर्खरै नेपाल सरकारको गृहमन्त्रालयले एउटा खोजको नतिजा सार्वजनिक गरेको थियो । जसअनुसार पछिल्लो १० वर्षमा लागुऔषध दुव्यसनिमा लाग्ने किशोर—किशोरीको संख्यामा दोब्बरले वृद्धिभएको छ । सोही खोजको नतिजामा भनिएअनुसार दुव्यसनीमा फस्नुको मुख्य कारण साथीहरूको लहैलहैमा लागेर हो । साथीहरूको प्रभावले चुरोट—बिडी तान्ने, रक्सी पिउन शुरुगर्ने र पछि प्रतिबन्धित लागूऔषधमा लाग्ने विद्यालय वा कलेजमा अध्यनरत किशोर—किशोरीको संख्यामा उल्लेख्य वृद्धि भएको देखिन्छ । कुलत वा अन्य त्यस्तै नराम्रा गतिविधीमा पर्नु गलत हो भन्ने थाहाहुँदा हुँदै किशोर किशोरीहरू आफ्नो संङ्गीलाई खुशी पार्न वा उनीहरूको समुहबाट स्वीकारीनको निम्ति पनि आज गलत बाटोमा हिंडिरहेका छन् ।

२. बाइबलीय उदाहरण

मोशाको दाजु हारुन त्यही व्यक्ति थियो जो मिश्रको राजाको अगाडी उभिएर इस्राएलीहरूको छुटकाराको निम्ति चर्को स्वरले करायो (प्रस्थान ७ः१,२,१) । हारुन मोशाका निम्ति एक जना प्रवक्ता नै थियो । तर, जब उसका मानिसहरूको अघि उसले दवाव झेल्नुप¥यो ऊ असफल भयो (प्रस्थान ३२ः१–४) । जब इस्राएलीहरूले उसलाई सुनको बाछो बनाएर पुजा गर्न करलगाए उसले त्यसलाई टार्न सकेन । अर्को राम्रो उदाहरण चाहिँ बप्तिसमा दिने यूूहन्नाको विषयमा छ । बप्तिसमा लिने यूहन्नाले सत्यताको गवाही दिन खुट्टा कमाएनन् । उनको शीर काटियो तर पनि उनले मानिसहरूको दवावमा परेनन्, जे सत्य हो त्यसको विषयमा बोलेका थिए । (मर्कूस ६ः१४–२९)

दानिएल र उनका तीनजना हिब्रू साथीहरूको विषयमा बाइबलमा उल्लेख गरिएको छ । उनीहरूले कसैको दबाबमा परेर आफ्नो विश्वास र परमेश्वरसँग सम्झौता गरेनन् दानिएल (१ः६ ३ः१७–१८) । यी हिब्रू केटाहरू बेबिलोनको कैदमा लगिएकाबेजा जवान नै थिए तर पनि परमेश्वरको व्यवस्था अनुसार खान नहुने कुराहरूलाई उनीहरूले शाहसी भएर इन्कार गरे (दानिएल १ः८) । उनीहरूले पटक–पटक जोखिम उठाउन परेतापनि शाहस गरेर उनीहरूले त्यसको सामना गरे । बाइबलमा यसरी लेखिएको छ कि, “संसारलाई वा संसारमा भएका कुनै पनि थोकलाई प्रेम नगर । यदि कुनै मानिसले संसारलाई प्रेम गर्दछ भने पिताको प्रेम त्यसमा हुँदैन । किनकि संसारमा भएका सबै थोक, अर्थात् शरीरको अभिलाषा, आँखाको अभिलाषा, जीवनको शेखी पिताबाट आएका होइनन्, तर संसारबाट आएका हुन् । संसार बितिजान्छ र त्यसको अभिलाषा पनि बितिजान्छ, तर परमेश्वरको इच्छा पूरा गर्नेचाहिँ सधैँको निम्ति रहन्छ ।” (१ यूहन्ना २ः१५–१७)

३. जीवनमा सँगत को असरहरू

सबै मित्रहरू खराब नै हुन्छन् भन्ने होइन । यसर्थ मित्रताको असर सधैं नराम्रो हुनेहोइन । मित्रबनाउँदा पनि होशियारी अपनाउनुहोस् । तपाईंको बोली, व्यवाहार, निर्णय र जीवनको मूल्य मान्यताले तपाईंको शारीरिक र आत्मिक गन्तव्यलाई प्रत्यक्ष असर गर्छ । जीवनमा सँगत को पनि सकारात्मक र नकारात्क दुवैप्रकारका असरहरू देखापर्छन् । यहाँ हामी मित्रताको सकारात्मक र नकारात्मक दुवै असरलाई संक्षिप्तरुपमा हेर्नेछौं ।

क. नकारात्मक असर

जीवनका सँगत को नकारात्मक असर भन्नाले तपाईंमा साथीहरूको त्यस्तो प्रभाव हो जुन तपाईं व्यक्तिगत रुपमा रुचाउनुहुन्न वा त्यस्तो प्रभाव जसको परिणाम गलत हुन्छ । जीवनमा सँगत को नकारात्मक असरको उदाहरणहरू जस्तै, दुव्र्यसनीको लतमा पर्नु, रक्सी वा त्यस्तै नशालु पदार्थको सेवन, अश्लिल गतिविधीमा सहभागीता, वागी वा हठीपन, झगडालु स्वभाव, होहल्ला र हुलहुज्जत, तोडफोड इत्यादी हुनसक्छन् । यसको असर जहिलेपनि खराब नै हुन्छ । जस्तै कुलत, अनैतिकता, समाजमा बिकृति र विसंगति, अनैतिकता आदी । यसले आप्mनै वा अर्काको शरीरलाई हानी गर्छ । परिवारका सदस्यलाई पनि दुःख वा पिडामा पार्छ । कानुनि दायरामा ल्याउँदा इज्जत, पैसा र समयको वर्वादी हुन्छ ।

ख. सकारात्मक असर 

साथीहरूको सँगत को सकारात्मक असरपनि हुन्छन् । सकारात्मक असर भन्नाने, साथीहरूले असल काम वा व्यवहारको निम्ति सहयोग गर्छन् वा उत्प्रेरणा जगाउँछन् । यसले व्यक्तिगत, पारिवारिक र सामाजिक जीवनमा सकारात्मक छाप दिन्छ । यसको उदाहरण हुन्, गृहकार्य वा विद्यालयको प्रोजेक्ट वर्क गर्नु, खालीसमयलाई सदुपयोग गर्नु, खेलकुद वा शारीरिक व्यायमको शुरुवात्, सामुहिक कार्यमा सहभागिता, मित्रवत् व्यवहार, ठूलाबडाको आदर सा सानालाई माया–सदभाव इत्यादी । यस्ता सकारात्मक तथा व्यवहारिक प्रभावले मानिसको व्यक्तित्व विकास, चरित्र निर्माण र जीवनको निर्धारित लक्ष प्राप्तिलाई मद्दत गर्छ । मित्रताको यस्तो सकारात्मक असले आत्माविश्वास बढाउँछ र व्यक्तिगत जीवन, पारिवार र समाजमा परिवर्तनको निम्ति महत्वपूर्ण सहयोग गर्छ । मित्रताका यस्ता सकारात्मक असरले अध्यायनमा उत्प्रेरणा, खोजमूलक ज्ञान, सीप विकास आदि सकारात्मक वृद्धि गर्छ । राम्रा मित्रहरूको संख्या थप्छ र सकारात्म आचरणको विकास गर्छ ।

४. सँगत को प्रभावलाई नियन्त्रण गर्ने उपायहरू

साथीहरू महत्वपूर्ण सम्पत्ती हुन् तर याद गर्नुहोस् तपाईंको निम्ति साथीहरू भन्दा पनि परिवार र परमेश्वर महत्वपूर्ण हुनुहुन्छ । जसरी सँगत को सकारात्मक र नकारात्मक असरहरू छन्, सकारात्मक असर चाहीं ठीक हो भने नकारात्मक असरलाई नियन्त्रण गर्नुपर्छ । पावलले मानिसको हिंडाइ र चालचलनको विषयमा यसरि सल्लाह दिंदछन्, ‘‘अब म यो जोड दिएर प्रभुमा भन्दछु र प्रभुमा गवाही दिँदछु, कि अन्यजातिहरू जसरी तिनीहरूका बिचारको व्यर्थतामा जिउँदछन् त्यसरी तिमीहरू अबदेखि उसो नजिओ । तिनीहरूका हृदयको कठोरताले ल्याएको तिनीहरूको अज्ञानताको कारणले परमेश्वरको जीवनदेखि बिराना भएका छन्, र तिनीहरूको समझ अन्धकारले भरिएको छ ।” यहाँ सँगत को प्रभावलाई कसरी नियन्त्रण गर्ने वा नकारात्मक असरबाट बच्ने सो उपायहरू हेर्नेछौं-

क. के भइरहेको छ सो ख्याल गर्नुहोस्

आफैंलाई मुल्याङ्कन गर्नुहोस् । तपाईंको वरिपरिको परिस्थितति र घटनाक्रमको विषयमा जति तपाईं जानकार हुनुहुन्छ त्यति अरु हुँदैनन् । किनभने हितोपदेश २२ः३ मा यस्तो लेखिएको छ, “बुद्धिमान्ले खतरा आइरहेको देख्छ र कतै शरण लिन्छ, तर सोझोचाहिँ त्यसैतिर जान्छ र दुःख भोग्छ ।” तपाईंको जीवनको मुल्याङ्कनको निम्ति आफैंलाई सोध्नुपर्ने प्रश्नहरू यी हुनसक्छन् :

  - म कहाँ छु ?

  - म कोसँग व्यवहार गरिरहेको छु ?

  - मैले व्यवहार गरिरहेका मानिसहरू कस्ता छन् र के गरिरहेका छन् ?

   - मलाई कस्तो महशुस भइरहेका छ ? आदी

ख. परिणाको विषयमा सोच्नुहोस्

मैले जे काम गर्न गइरहेको छु, त्यसको परिणाम कस्तो आउँछ । काम वा व्यवहारको परिणाका बारेमा सोच्नुहोस् । हिब्रू ५ः१४ अनुसार, "मानसिक शक्ति निरन्तर अभ्यासद्धारा असल र खराब छुट्टयाउन सक्ने भएको हुन्छ ।" तपाईंको मद्दतको निम्ति यस विषयमा ख्याल गर्न तपाईंले आफैंलाई सोध्नुपर्ने प्रश्नहरू यस प्रकार छन् :

  - म भोली आप्mनै बारमा के महशुस गर्छु ?

  - कतै मसँग भएका मानिसहरू समस्यामा पर्ने त होइनन् ?

  -  कतै यसले मेरो स्वास्य वा शरीरमा अशर त गर्दैन ?

  -  यो व्यवहार प्रति मानिसहरूले भोलिको दिनमा के सोच्लान् ?

ग. विवेकको निर्णय लिनुहोस्

तपाईंको जीवनको ठीक निर्णय तपाईंलाई थाहा छ । अरुको लहैलहै वा वहकाउमा लाग्नुको साटो तपाईंको विवेकले के उचित ठहराउँछ सो गर्नुहोस् । यस्तो सोच्नुहोस् कि तपाईंले गरेका व्यवहारले नकारात्मक सोच र परिणामलाई पनि सच्याओस् । जुनकुरा गलतहो भन्ने थाहा छ, त्यसमा साथीहरूको माझ आफ्नो स्पष्ट अडान राख्नुहोस् । तपाईंलाई आत्माबल बढाउने र सफलता तर्फ डोहो¥याउने कदमहरू चाल्नुहोस् ता कि साथीहरूलाई उनीहरूको नकारात्मक प्रभावका बावजुद पनि तपाईंले उनीहरूलाई जित्न सक्नुहुन्छ । यदि तपाईं अस्थिर हुनुभयो वा स्पष्ट आफ्नो अडान राख्न सक्नुभएन भने, उल्टै तपाईं उनीहरूको प्रभावमा फस्नुहुनेछ । तपाईंले जीवनमा रोज्नुभएको कुरालाई सुरक्षित राख्नुहोस् । मोशाले पनि मानिसहरूलाई जीवन रोज्नको निम्ति सललाह दिएका थिए (व्यवस्था ३०ः१९) । तपाईं पनि जीवन रोज्नुभएको छ भने मित्रहरूको प्रभावले त्यसलाई विचलित नबनाओस् ।

घ. तपाईंको निर्णयलाई शव्दमा व्यक्त गर्नुहोस्

तपाईंको निर्णयले तपाईंका मित्रको चाहनालाई विरोध गर्नसक्ने हुँदा तपाईंको निम्ति सायद यो नै सबैभन्दा गाह्रो भाग हुनसक्छ । तपाईंआफुलाई बलियो र साहशी बनाउनुहोस्, मित्रसँग आँखा जुधाउनुहोस् र तपाईंको कुरा व्यक्त गर्नुहोस् । तपाईंको निर्णयले तपाईंका मित्रको भावनामा ठेस पुगेपनि नडराउनुहोस् । 

हितोपदेश १५ः२३ मा लेखिएको छ, "उचित जवाफ दिन पाउँदा मानिसहरूलाई खुशी लाग्छ, र ठीक समयमा बोलेको वचन कति असल हुन्छ ।"  निश्चयता लिनुहोस् कि, तपाईंले धेरै जना खराब मित्रहरू गुमाएपनि थोरै असल मित्रले तपाईंलाई कहिल्यै छोड्नेछैनन् । मित्रको सल्लाह र आग्रह नकारात्मक असर पार्ने छन् भने नाईं’ भन्न सक्नुपर्छ । तपाईंसँग उही बिचार मिल्ने वा  नाईं’ भन्न सक्ने कोही मित्र छ भने खोज्नुहोस् र ऊसँगको मित्रतालाई गहिरो बनाउनुहोस् । तपाईंको निम्ति भरोसा योग्य मित्र बनाउनुहोस् कि जससँग तपाईं यो कुरा बाँड्न र प्रार्थनाको निम्ति सहायता माग्न सक्नुहुन्छ ।

निष्कर्श :

तपाईंको जीवनको छनौट जहिले पनि तपाईंमा नै रहन्छ । मित्रहरूको सँगत ले गलत बाटोमा हिँडनुभयो भने यसको परिणाम पनि तपाईंले नै भोग्नुपर्छ । यसबाट पर्ने चोट र उठाउनुपर्ने जोखिम तपाईंको हातमा नै पर्छ । "धन्य हो त्यो मानिस, जो दुष्टहरूको सल्लाहमा हिंड्दैन, जो पापीहरूको मार्गमा खड़ा हुँदैन, अनि गिल्ला गर्नेहकरुको सङ्गतमा बस्दैन । तर परमप्रभुको व्यवस्थामा नै त्यो खुशी रहन्छ, र त्यसले दिनरात उहाँको व्यवस्थामा मनन गर्छ" (भजनसंग्रह १ः१–२)

कुन बाटोमा हिंड्ने र कुन निर्णय ठीक भन्ने दोधारमा हुनुहुन्छ भने परमेश्वरमा माग्नुहोस्, खोज्नुहोस् उहाँले तपाईंलाई सहायता गर्नुहुनेछ । "आफ्नो सारा हृदयले परमेश्वरमा भरोसा राख् र तेरा आप्mनै समझशक्तिमा भर नपर्, आप्mना सारा मार्गमा उहाँलाई सम्झी, र उहाँले तेरा मार्गहरू सोझा तुल्याइदिनुहुनेछ ।" (हितोपदेश ३ः५–६)